中国记协网(中华新闻传媒网)
| Mezopotamya |
|---|
| F?rat · Dicle |
| Asuroloji · Sümeroloji |
?mparatorluklar / ?ehirler |
| Sümerler |
| Eridu · Ki? · Uruk · Ur Laga? · Nippur · Girsu |
| Akad ?mparatorlu?u |
| Akad · Mari |
| Amoriler |
| ?sin · Larsa |
| Babil ?mparatorlu?u |
| Babil · Kalde |
| Asur ?mparatorlu?u |
| Asur · Nemrut Horsabad · Ninova/Nineveh |
| Elam |
| Susa |
| Mezopotamya tarihi |
| Sümer (kral listesi) |
| Asur krallar? listesi Babil krallar? listesi Hitit krallar? listesi |
| Sümerce · Akadca |
| Elam dili · Aramice |
| Hurrice · Hitit?e |
| Enuma Eli? · G?lgam?? |
| Ziggurat · Nibiru |
| Marduk · Asur-Babil dinleri |
Mezopotamya (Antik Yunanca: Μεσοποταμ?α Mesopotamia: iki ?rmak aras?ndaki b?lge, Süryanice: ????? ???????? Beyt Nahrin: nehirler ülkesi), Orta Do?u'da, Dicle ve F?rat nehirleri aras?nda kalan b?lge. Mezopotamya günümüzde Irak, kuzeydo?u Suriye, Güneydo?u Anadolu B?lgesi Türkiye ve güneybat? ?ran topraklar?ndan olu?maktad?r. Büyük b?lümü bugünkü Irak'?n s?n?rlar? i?inde kalan b?lge, tarihte bir?ok medeniyetin be?i?i olmu?tur.[1] Mezopotamya'da yer alan ?ehirler günümüzde sürekli geli?mektedir.[2] Ayr?ca bu b?lgede bol miktarda petrol bulunmaktad?r.
Mezopotamya, baz? kaynaklarda medeniyetlerin be?i?i olarak adland?r?l?r. Verimli topraklar? ve uygun iklim ?artlar? nedeniyle ?ok eski zamanlardan beri yerle?meye sahne olmu? ve bir?ok istilaya u?ram??t?r. Bilinen ilk okur-yazar topluluklar?n ya?ad??? b?lgede bir?ok medeniyet geli?mi?tir. Mezopotamya Sümer, Babil, Asur, Akad, Kaldea ve Elam gibi en eski ve büyük medeniyetlerin do?du?u ve geli?ti?i yerdir.
Hi?bir zaman Mezopotamya olarak an?lan belirli bir siyasi mevcudiyet olmad??? gibi s?n?rlar? belirli bir idari b?lge de de?ildir. Basit anlamda Yunan tarih?ileri bu b?lgeyi anmak i?in bu ismi kullanm??lard?r.
Etimoloji
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]?ki nehir aras?ndaki b?lgeyi ifade eden "Mezopotamya" teriminin k?kleri eski Yunanca kelimelere dayanmaktad?r. 'Orta' anlam?na gelen "mesos" ve 'nehir' anlam?na gelen "potamos" kelimelerinden türetilmi?tir. Bu isim muhtemelen daha eski bir Aramice terimden kaynaklanm?? ve Akadca "birit narim" teriminden etkilenmi? olabilir. M? 250'lere tarihlenen Yunanca Septuagint, ?branice ve Aramice "Naharaim" terimini ?evirmek i?in "Mezopotamya" terimini kullanm??t?r. MS 2. yüzy?l?n sonlar?nda yaz?lan ancak Büyük ?skender'in zaman?ndaki kaynaklara at?fta bulunan ?skender'in Anabasis'inde, "Mezopotamya" kuzey Suriye'de F?rat'?n do?usundaki topraklar? tan?mlamak i?in kullan?lm??t?r.[3]
Akad dilindeki biritum/birit narim terimi de benzer bir co?rafi kavrama kar??l?k geliyordu.[4] Daha sonra, "Mezopotamya" terimi daha genel olarak F?rat ve Dicle aras?ndaki tüm topraklara uyguland?, b?ylece sadece Suriye'nin baz? k?s?mlar?n? de?il, ayn? zamanda neredeyse tüm Irak ve güneydo?u Türkiye'yi de i?eriyordu.[5] F?rat'?n bat?s?ndaki kom?u bozk?rlar ve Zagros Da?lar?'n?n bat? k?sm? da genellikle büyük Mezopotamya b?lgesinin bir par?as? olarak kabul edilir.[6]
Genellikle Kuzey veya Yukar? Mezopotamya ile Güney veya A?a?? Mezopotamya aras?nda bir ayr?m daha yap?l?r.[7] Yukar? Mezopotamya, "Cezire" olarak da bilinen b?lge, F?rat ve Dicle nehirlerinin kaynaklar?ndan Ba?dat'a kadar olan b?lgedir. A?a?? Mezopotamya, Ba?dat'tan Basra K?rfezi'ne kadar olan b?lgedir ve Kuveyt ile bat? ?ran'?n baz? b?lgelerini i?erir.[7]
Modern akademik kullan?mda, Mezopotamya terimi genellikle kronolojik bir ?a?r???ma da sahiptir. Genellikle Müslüman fetihleri'ne kadar olan b?lgeyi belirtmek i?in kullan?l?r, bu tarihten sonra b?lgeyi tan?mlamak i?in Suriye, Cezire ve Irak gibi isimler kullan?l?r.[8] Bu sonraki ?rtmecelerin[kaynak belirtilmeli] 19. yüzy?ldaki ?e?itli Bat? tecavüzlerinin ortas?nda b?lgeye atfedilen Avrupamerkezci terimler oldu?u iddia edilmi?tir.[8][9]
Co?rafya
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Mezopotamya Dicle ve F?rat nehirleri aras?nda yer al?r. Bu isim geni? anlamda, Dicle ve F?rat nehirlerinin vadileri ile bu iki nehrin aras?nda kalan topraklar i?in kullan?lmaktad?r. Mezopotamya, güneyde Basra K?rfezi, kuzeyde Güneydo?u Toros Da?lar?, do?uda Zagros Da?lar?, bat?da Suriye ??lü ve Arabistan ??lü ile ?evrilidir. Do?u Anadolu B?lgesi'ndeki karl? da?lardan do?an ve Güneydo?u Toroslardaki kar ve ya?mur sular?yla kabaran Dicle ve F?rat, Ba?dat yak?nlar?nda birbirlerine ?ok yakla??r ve Kurne'de birle?irler. Birle?tikten sonra ?attü'l Arap ismini alan nehir, Basra K?rfezi'nden denize d?külür. Nehirlerin olu?turdu?u dar toprak ?eridinin iki yan? ??ldür. Dicle ve F?rat'?n sürükleyip getirdi?i topraklar Mezopotamya'n?n güneyinin ?ok verimli olmas?na sebebiyet vermi?tir. Dümdüz uzanan ova, Mezopotamya'n?n kuzeyinde olduk?a bereketli ve daha ?l?man iklimli bir yaylaya d?nü?ür.
Tarih
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]
Mezopotamya tarih boyunca farkl? kavimlerin bir arada ya?ad??? bir b?lge olmu?tur. B?lgeye uzun süre devam eden sürekli g??ler, hem siyasi iktidar?n belirli bir ?izgi izlemesini engellemi? hem de kültürel ve teknolojik anlamda kent ve toplumlar?n geli?imini k?rüklemi?tir. Mezopotamya b?lgesi dünyan?n en tan?nm?? ve k?klü medeniyetlerinden birka??na ev sahipli?i yapm??t?r; Sümer, Elam, Akad, Babil, Asur ve Aram gibi. Bunlar?n d???nda daha bir?ok kavim Mezopotamya'da ya?am??t?r. Verimli topraklar? ve uygun iklim ?artlar? nedeniyle ?ok eski zamanlardan beri yo?un g??e sahne olmu? Mezopotamya, bir?ok farkl? kültür ve halk?n kar??t??? bir b?lge olmu?tur ve bu nedenle de medeni geli?ime sahne olmu?tur. Bilinen ilk okur yazar topluluklara ev sahipli?i yapm?? b?lgede bir?ok medeniyet geli?mi?tir ve bu sebeplerden Medeniyetler Be?i?i olarak da an?lm??t?r. Hi?bir zaman Mezopotamya olarak an?lan belirli bir siyasi mevcudiyet olmad??? gibi s?n?rlar? belirli bir b?lge de?ildir.
Son buz devrinin sonlar?na do?ru, hala hüküm süren buzul veya buzul aras? iklim ko?ullar?ndan ka?mak i?in insanlar topluluklar halinde güneye do?ru g?? etmi?lerdir. Bu d?nemlere dair kuzey Irak'ta ve ?evre b?lgelerde ?e?itli yerle?im alanlar? g?ze ?arpar. Daha sonra iklimin tar?m i?in uygun hale gelmesiyle kuru tar?m ba?lad??? gibi yerle?im birimleri de olu?maya ba?lam??t?r.
Güneydo?u Anadolu B?lgesi'nde ?ay?nü (Diyarbak?r, Türkiye) ve G?bekli Tepe (?anl?urfa, Türkiye) gibi yerle?im yerleri Neolitik d?nemde Mezopotamya'daki g?ze ?arpan yerle?im b?lgeleridir. Bunlara kuzey Irak'taki Cermo da eklenebilir. Bu yerle?imler d?nemin kültürel ve teknolojik geli?imini anlamak i?in ?nemlidirler.
Tar?m geli?imi ve k?y ya?am?n?n ba?lang?c?ndan yaz?n?n ortaya ??k???na kadarki d?nemin ünlü yerle?im b?lgelerine ?rnek olarak Samarra, Tell Halaf ve Hasuna verilebilir. Bu d?nemde her kent ayn? zamanda ayr? bir kültürel tarz ortaya sunmaktayd?. Bu kentlerin ortak y?nü konutlar?n ortaya ??k???d?r. Yine de konutlar?n mimari tarz? kentten kente de?i?iklik g?sterir. M? 5500-M? 5000 dolaylar?nda Mezopotamya'da ?ne ??kan iki kültür kuzeyde Halaf Kültürü ve güneyde Ubaid (Obeyd) kültürleridir.
B?lgenin bir sonraki evresi Uruk d?nemi (M? 4000-M? 3100) olarak an?labilir. Bu d?nemde güneydeki kentler büyük oranda geli?mi?tir. Bu geli?meler sadece kültürel planda de?il ayn? zamanda teknolojik plandad?r da. Uruk kenti, d?nemi karakterize eden kent olarak, ?ok ?nemli bir konumdad?r. Sulu tar?m?n geli?ti?i bu d?nemde, madencilik ve teknoloji dallar?nda da ortaya ??kan geli?meler kentlerin genel durumunu yükseltmi?tir. Uruk kentinin ünlü Mezopotamya kahraman? G?lgam??'?n evi oldu?u da s?ylencelerde yer al?r. Bu d?nemde ticaret büyük oranda geli?mi?tir ve Mezopotamya'n?n o d?nemde bilinen s?n?rlar? i?eresinde yo?un bir ticaret a?? olu?mu?tur. Ayr?ca Anadolu ile yap?lan ticaret, Anadolu halklar?n?n kültürünü de Mezopotamya'ya, s?n?rl? anlamda da olsa ta??m??t?r. Bu d?nemin sonlar?nda yaz? geli?tirilmi? ve kay?t tutumu da ba?lam??t?r. Bu d?nemlerde ve daha sonra bir süre güneydeki geli?imlerin kuzeye ge?mesi uzun zaman alm??t?r.
Mezopotamya'da ya?ayan bir?ok farkl? kavimden ilk ?ne ??kan ve daha sonraki medeni olu?umlar?n temelini atan Sümerlerdir. Yaz?, dil, t?p, astronomi, matematik; din, fal, büyü ve mitoloji gibi alanlarda ilk ?ne ??kan ve bilinen toplum Sümerlerdir. "Yarat?l??" ve "Tufan"a ilk kez Sümerlerde rastlan?r. Sümer d?neminde Mezopotamya'da 18'i büyük; Ki?, Nippur, Zabalam, Umma, Laga?, Eridu, Uruk ve Ur gibi yakla??k 35 ?ehir ve kasaba vard?.
Laga?'ta iktidara gelen Ur-Nan?e yapt?rd??? in?aatlarla ?ne ??km??t?r. Urukagina da ilk yaz?l? reformlar? sayesinde tan?nm??t?r. Son d?nemlerde Sümerlerin ba? tanr?s? konumundaki Enlil'in tap?na?? Nippur'da idi bu nedenle Nippur Sümerlerin dini ba?kenti say?l?rd?.
M? 2400-2350 y?llar?nda Sümerler dü?ü?e ge?erken, Akadlar yükseli?e ge?mi?tir.
Akadlar Sami k?kenli bir topluluktur. Sümerler d?neminde Mezopotamya'ya g??en bu topluluk Sümer kültürünü benimsemi?tir. Sümerler sonras?nda Mezopotamya'n?n lideri konumuna gelen halk, Mezopotamya'daki medeni geli?imin ?ncüsü olmu?tur. Ayr?ca Akadlar daha sonra Mezopotamya'da gü?lü konuma ula?arak yine Sami k?kenli Asur ve Babil halklar?na da ?ncülük etmi?lerdir. Zafer An?t?'n? in?a etmi?lerdir. ?ok tanr?l? dinlere inanm??lard?r. Akadlar, Sümerlerden farkl? olarak kent krall?klar?ndan ziyade Evren veya Dünya krall??? kavram?n? Mezopotamya'ya getirmi?tir. B?lgenin merkezi bir idare eline ge?mesi de ilk kez Akadlar d?neminde olmu?tur. M? 2150'de gü?lenen Sümerliler bu devleti y?km??lard?r.
Akad hanedan?n?n kurucusu kral Sargon'dur. Agade isimli bir ba?kent kuran Sargon kay?tlara g?re 34 sava? yapm??t?r. Yine de Sargon'a dair bilgilerde mitoloji ile ger?eklik kar???kt?r. Sargon'un torunu olan Akad kral? Naram-Sin de dedesinin yolundan gitmi? bir?ok sefer yapm??t?r. Fakat Naram-Sin'den sonra b?lgedeki gü? dengeleri de?i?mi? ve Akadlar dü?ü?e ge?mi?tir. K?sa bir süre i?inde Zagros Da?lar?'ndan inen ve i?gale ba?layan Gutiler y?netimi ellerine ge?irmi?lerdir.
Akadlar?n y?netimindeki zay?fl?klar nedeniyle, bir?ok kentin y?netici hanedan? y?netimi tekrar ellerine ge?irmi?lerdir. Bu kentlerden ?ne ??kan? Ur kenti ve y?neticisi 3. Ur Hanedan?d?r. Hanedan Akadlar?n izinden giderek bütün b?lgeyi kontrol alt?na almak istemi?tir. Yakla??k 100 y?l kadar (M? 2100-M? 2000) süren bir d?nemde Ur kenti Mezopotamya'n?n en büyük siyasi gücü olmu?tur. D?nemlerinin sonu yo?un g??ler ve ?evre topluluklar?n sald?r?lar? ile gelmi? ve y?netimleri zay?flam??t?r. Ur Sülalesinin y?netiminin sonu ayn? zamanda Sümerlerin Mezopotamya'daki y?netimlerinin sonu demektir. Daha sonra Sümer k?kenli olmayan kavim ve sülaleler egemen olmu?lard?r. Yine de bu d?nem kültürel, dini ve mimari a??dan medeni geli?imi büyük oranda etkilemi?tir.
Asur ve Babil
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]3. Ur salamanasar?n?n ??kü?ünden sonra kuzeyde büyük bir siyasi gü? olarak Asur, güneyde ise din ve kültür merkezi olarak Babil ?ne ??km??t?r. Ayn? zamanda 2. biny?l?n erken d?nemlerinde b?lgeye gelen Hurri ve Amurrular (veya Amoritler) b?lgenin gerek nüfus gerekse kültürel yap?s?n? büyük oranda etkilemi?, daha sonraki siyasi olaylara da etki etmi?tirler.
2. biny?l?n ba?lar?nda yükselen kavimlerden biri Asurlard?r. ?zellikle olu?turduklar? geni? ticaret a?? onlar?n Mezopotamya kültürünü farkl? b?lgelere yaymas?na ve farkl? kültürleri de Mezopotamya'ya ta??mas?na neden olmu?tur. Anadolu'ya yaz?n?n gelmesi de yine bu d?nemdeki Asurlu tüccarlar sayesinde olmu?tur.
Di?er yükselen kavim ise güneyli Babil'dir. Amurru k?kenli olan Eski Babil sülalesi, 5. kral Hammurabi ile d?nemin di?er krall?klar? üzerinde egemenlik kurmu?tur. Bu s?ralarda Anadolu'da Eski Hitit Devleti fetihlere ba?lam?? ve sonunda Hitit Kral? I. Mur?ili M? 1595 y?l?nda Babil'i alarak Babilin egemenli?ine son vermi?tir.
Daha sonraki d?nemlerde Kassitler ?ne ??km??, Anadolu'daki Hititler gü?lenmi?, Hurriler Mitannilerin ?nderli?inde yeni bir siyasi gü? olu?turmu?lard?r. Yakla??k iki yüzy?l süren Mitanni-Hurri egemenli?inin zay?flamas? Asurlar?n yükselmesine olanak vermi? ve M? 13. yüzy?lda Asur kral? I. ?almaneser Mitanni - Hurri devletini sonland?rm?? ve Asur egemenli?ini kesin olarak ba?latm??t?r. Fakat bu Asur egemenli?i de yo?un g?? dalgalar? sebebiyle zay?flam??t?r. M? 9. yüzy?l?n ba??nda kuzeyde Asur'un tekrar yükselmesine kadar b?lge kar???k bir d?nem ge?irmi?tir. Bu zamana kadar Mezopotamya ve ?evresinde bir?ok yeni devlet ve kavim ortaya ??km??t?. M? 9. yüzy?ldan yakla??k M? 5. yüzy?la kadar süren Asur y?netimine Yeni Asur Krall??? denmi?tir. Bu d?nemde yo?un bir yay?lma politikas? benimsenmi?, her kral say?s?z sefer yapm??t?r. Yine de güney Mezopotamya'da Babil egemenli?ini korumu?tur. Babil d???nda Urartular ve Medler de ba??ms?z birer gü? olarak konumlar?n? korumu?lard?r. Bir d?nem Asur zay?flasa da III. Tukultī-Apil-E?arra (III. Tiglat-Pileser) ile tekrar yükselmeye ba?lam?? Urartu kral?n? yenmi? ve yay?lma politikas?yla di?er ?nemli gü?leri, Babil ve Medleri, rahats?z etmi?tir. II. Sargon ve sonras?nda Asur'un konumu daha da yükselmi?; Asur bir?ok krall??? egemenli?i alt?na ald??? gibi M?s?r'a yap?lan büyük seferlerle M?s?r'? da ya?malam??t?r. Yeni Asur Krall???'n?n en geni? oldu?u d?nemde Medler ve Babilliler, ?skitlerle birle?erek Asur'a sava? a?m?? ve sonunda Asur'un y?k?lmas?na neden olmu?tur.
Yeni Asur Krall??? sonras? d?nemde Babil yükseli?e ge?mi? ve Yeni Babil olarak an?lan bir d?nem ba?lam??t?r. Yeni Babil, Asur'un bütün topraklar?na egemen oldu?u gibi ?evre krall?klara bir?ok sefer düzenlemi?tir. Bu s?ralarda Medler Urartu devletine son vermi?tir. M? 539 y?l?nda Perslerin Babil'i ele ge?irmesiyle Yeni Babil son bulmu?tur. Bu d?nem ve sonras?nda Persler tüm Mezopotamya'y? egemenlikleri alt?na alm??lard?r.
Sonraki d?nemlerde Mezopotamya
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Mezopotamya Büyük ?skender'in Persleri egemenli?i alt?na al???na kadar Perslerin egemenli?i alt?nda olmu?tur. Daha sonra bir süre Pers imparatorluklar?n?n egemenli?i alt?nda kalm??, daha sonra Romal?lar kuzeybat? b?lümünü egemenlikleri alt?na alm??lard?r. Pers Sasani ?mparatorlu?u d?neminde egemenlikleri alt?ndaki Mezopotamya'n?n büyük k?sm? Del-i Iran?ahr yani "?ran'?n Kalbi" olarak an?lmaya ba?lan?r ve ba?kent Mezopotamya'da yer al?r. M.S. 7. yüzy?l?n erken d?nemlerinde Arap halifeleri ?am'? kontrol alt?na al?r ve zaman i?inde Mezopotamya Araplar?n egemenli?i alt?nda tekrar birle?ir. Yine de bu d?nemde iki vilayet ?eklinde idare edilir: kuzeyde Musul ba?kent, güneyde Ba?dat ba?kenttir ki Ba?dat daha sonra hilafetin de ba?kenti olur ve 1258 y?l?na kadar b?yle kal?r. 1508-1534 aras?nda Safaviler k?sa bir d?nem i?in Mezopotamya'y? kontrolleri alt?na alsalar da 1535'te Osmanl?lar (Türkler) Ba?dat'? egemenlikleri alt?na al?rlar. Osmanl? Devleti'nin egemenli?i s?ras?nda Mezopotamya ü? vilayete ayr?larak idare edilir: Musul, Ba?dat ve Basra. I. Dünya Sava??'n?n sonunda Mezopotamya k?sa bir süre i?in ?ngilizlerin y?netimine ge?er ve ?ngilizler bugünkü Suriye ve Irak'? bir Ha?imi y?neticiye ba?l? bir devlet olarak kurar. 1920'de ?ngilizler taraf?ndan Irak ulus devleti kurulur ki bugünkü Irak s?n?rlar?n?n yan? s?ra bugünkü Kuveyt, Irak s?n?rlar?na dahildir. Daha sonra 1961 y?l?nda Kuveyt ba??ms?zl???n? ilan eder.
E?itim ve bilim
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]
Yaz?n?n geli?imi
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]?lk yaz? denemeleri piktogramlardan geli?tirilmi?tir. Bunlar hikayeleri, tarihi ve baz? olaylar? anlatan tabletlere ?izilmi? resimlerdir. Daha sonralar? farkl? harfler i?in farkl? i?aretler geli?tirmeye ba?larlar ki buna ?ivi yaz?s? denilmi?tir. Bu yeni yaz? türü k?sa sürede yayg?nla??r ve piktogramlardan daha fazla kullan?lmaya ba?lar. Harfler, kil tabletler üzerine ?izilir ve pi?irilirdi. arkeologlar taraf?ndan C Tap?na?? olarak tan?mlanan ve tanr??a ?nanna'ya adanm?? Uruk'taki é tap?na??nda yedi arkaik tablet de dahil olmak üzere en eski ?ivi yaz?l? metinler ke?fedilmi?tir.[10]
Erken d?nem logografik ?ivi yaz?s?n? ??renmek zorlu bir g?revdi ve uzun y?llar süren bir e?itim gerektiriyordu. Sonu? olarak, sadece s?n?rl? say?da ki?i katip olmak ve bu e?itimden ge?mek i?in se?ilmi?tir. Mezopotamya nüfusunun daha büyük bir k?sm? Sargon'un y?netimi s?ras?nda daha eri?ilebilir bir hece yaz?s?n?n benimsenmesine kadar okuryazar hale gelmedi. Okuryazarl???n yay?lmas?nda ?ok ?nemli bir rol oynayan Eski Babil yaz?c? okullar?n?n arkeolojik kal?nt?lar?nda geni? metin koleksiyonlar? bulunmu?tur.[11]
Kesin zamanlamas? hala tart???lsa da, M? 3. biny?ldan 2. biny?la ge?i?te Mezopotamya'da konu?ulan dil olarak Sümercenin yerini yava? yava? Akadca alm??t?r. Bu de?i?ime ra?men Sümerce Mezopotamya'da MS 1. yüzy?la kadar kutsal, t?rensel, edebi ve bilimsel ama?larla kullan?lmaya devam etmi?tir.
Matematik, t?p ve astronomi
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Mezopotamyal?lar iki say? sistemine sahipti. Sümerler, zaman? altm?? dakikal?k saatlerde ?l?en ilk insanlard?r ve haftada yedi günlük bir takvim de olu?turmu?lard?r. Babilli astronomlar gün d?nümü ve tutulmalar? hesaplayabiliyorlard?. Astronominin geli?imi din ve mitoloji ile i? i?edir zira insanlar astronominin bir amac? oldu?una inan?yorlar ve ona baz? dini veya mistik unsurlar yüklüyorlard?. ?rne?in tutulmalar k?tüye i?aretti. Her ne kadar anatomi ve t?p konusunda bilgileri olmasa da t?bbi tan? listeleri olu?turmu?lar, hastal?klar? g?zlemlemi?lerdir.
Mezopotamya dilleri
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Mezopotamya büyük oranda g?? alm??, bir?ok kavime ev sahipli?i yapm??t?r. Fakat g?? eden topluluklar?n ?o?u var olan Mezopotamya kültürünü benimsemi?, ayr? bir kültür veya dil olarak bar?namam??t?r. Bu nedenle Mezopotamya'da var olmu? ?o?u halk?n, yaz?l? kay?tlar sayesinde, sadece isimleri bilinmektedir.
Bugüne ula?an ?ivi yaz?l? kay?tlar, tabletler sayesinde Mezopotamya'n?n en yayg?n dillerinin Sümerce ve Akadca oldu?u s?ylenebilir. Bu dillerden Sümerce izole dil olarak s?n?fland?r?l?rken, Akadca'n?n Sami dillere ait oldu?u g?rü?ü hakimdir. Bu iki dil Babil ve Asur'da da Sümer ve Akadlar'?n y?k?lmas?ndan sonra varl?klar?n? sürdürmü?; ancak ilerleyen zamanlarda, ilk Sümerce, daha sonra da Akadca yerini Aramice gibi dillere b?rakm??t?r.[12]
Bunlar?n d???nda Hurrilerin Mezopotamya'ya giri?i ve daha sonra Mitannilerin liderli?inde ?nemli bir siyasi konuma gelmeleriyle Hurrice de, en az?ndan bir d?nem i?in, Mezopotamya'n?n ?nemli dillerinden biri say?lm??t?r. Mezopotamya dilleri i?inde Sümerce gibi Elamca da bir izole dildir.
Hukuk
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Hammurabi kendi yasalar? ile ünlü krald?r, Hammurabi Kanunlar? (M.? 1780) bulunmu? en eski kanunlar olup eski Mezopotamya'dan günümüze en iyi korunarak gelebilmi? eserdir. Kanunlar 282 adet yasa i?erir. Hukukun temeli at?lan Mezopotamya'da Hammurabi Kanunlar?nda yer alan, evlilik ile ilgili kurallar da medeni hukukun temeli olmu?tur.[kaynak belirtilmeli]
Din ve mitoloji
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]Antik Mezopotamya dini, kay?tlar? bilinen en eski dindir. Antik Mezopotamya dininin temelleri Erken Sümer Hanedanlar? taraf?ndan at?lm??, daha sonra olu?an uygarl?klar ve b?lgeye yerle?en kavimler bu dini yap?y? benimsemi?tirler. Her ne kadar b?lgenin b?lümleri aras?nda farkl?l?k g?zlense de temel dini figürler, destanlar ve inan??lar ayn? kalm??t?r.
Sümerce "evren" s?zcü?ü an-ki'dir. Bu tanr? An (veya Anu) ve tanr??a Ki'yi i?aret eder. Bu ?iftin ?ocu?u Enlil, hava tanr?s?d?r ve zamanla Sümerlerin ve daha sonraki kavimlerin ba? tanr?s? olmu?tur.
Destanlar ?o?u zaman hem tarihi, hem de dini/mitolojik ??eler ta??maktayd?. Yine tarihi kay?tlarda da dini ve mitolojik unsurlara rastlan?r; ?rne?in kral listelerinde mitolojik unsurlarla ger?ekler kar???k bi?imdedir. Daha sonralar? ortaya ??kan bir?ok dinde de ge?en ve ara?t?rmac?larca Mezopotamya kaynakl? oldu?u dü?ünülen anlat?lara "Tufan" ve "Yarat?l??" ?rnek olarak verilebilir.
Mezopotamya mitolojisi Sümer, Akad, Asur ve Babil odakl? olmakla beraber b?lgeyi etkilemi? say?s?z halk?n mitolojilerinden yo?un bi?imde etkilenmi?tir. Politeistik bir din olan Mezopotamya dininin tanr? ve tanr??alar? zaman i?inde isim de?i?tirse de ?zellikleri genelde ayn? kalm??t?r. Baz? ?nemli tanr? ve tanr??alar ?unlard?r:
- An, Sümer g?k tanr?s? daha sonralar? Anu olarak an?lmaya ba?lan?r. Ki ile evlidir fakat di?er Mezopotamya dinlerinde Ura? olarak an?lan bir e?i vard?r.
- Marduk, Babil'in ba? tanr?s?.
- Gula veya di?er b?lgelerde Nini?ina, ?ifa tanr??as?yd?. Birisi hastaland???nda ?ifa i?in ona dua edilirdi.
- Nanna (baz? b?lgelerde Suen, Nanna-Suen veya Sin), ay tanr?s?. Enlil'in ?ocuklar?ndand?.
- Utu (?ama? veya Sahama?), güne? tanr?s?.
- ??Tar, Asurlu a?k ve cinsellik tanr??as?. Sümer tanr??as? ?nanna'dan k?ken ald??? dü?ünülür.
- Enlil, Mezopotamya dininin en gü?lü tanr?s? olarak g?rülürdü. Kar?s? Ninlil ?ocuklar? ise: ?nanna, I?kur, Nanna-Suen, Nergal, Ninurta, Pabilsag, Nu?u, Utu, Ura? Zababa ve Ennungi.
- Nabu, yaz? ve bilgelik tanr?s?.
- Ninurta, Sümer sava? tanr?s?.
Zigguratlar Mezopotamya'da kil ve bal??ktan yap?lan tap?naklard?r. Zigguratlar 7 katl? olup 3 ana b?lümden olu?ur. ?lk katlar erzak deposu, orta katlar okul ve tap?nak, son (yani en yüksek) katlar ise rasathane olarak kullan?lm??t?r.
Ayr?ca bak?n?z
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]B?lgedeki erken d?nem kentleri:
Konuyla ilgili yay?nlar
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]- Michael Roaf, Mezopotamya ve Eski Yak?ndo?u, ?leti?im Yay?nlar?
- Kemalettin K?ro?lu, Eski Mezopotamya Tarihi, ?leti?im Yay?nlar?
- Hand J. Nissen, Ana Hatlar?yla Mezopotamya, Arkeoloji ve Sanat Yay?nlar?
- A Dweller in Mesopotamia 25 May?s 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi., being the adventures of an official artist in the Garden of Eden, by Donald Maxwell, 1921 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF 6 Eylül 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi. format)
- Mesopotamian Archaeology 15 ?ubat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi., by Percy S. P. Handcock, 1912 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF 7 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi. format)
- A Companion to the Ancient Middle East, edited by Daniel Snell (Malden 2004)
- Dholavira Ancient Metropolitan City.
D?? ba?lant?lar
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]
- Mezopotamya Uygarl?klar?, Vahap Polat, Hacettepe üniversitesi E?itim Fakültesi 13 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi.
- Mezopotamya Bibliyografyas?
Kaynak?a
[de?i?tir | kayna?? de?i?tir]- ^ Britannica
- ^ "Ar?ivlenmi? kopya". 18 May?s 2015 tarihinde kayna??ndan ar?ivlendi. Eri?im tarihi: 6 May?s 2015.
- ^
Hogg, Hope Waddell (1911). "Mesopotamia". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclop?dia Britannica. 18 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 179–187.
- ^ Finkelstein, J.J. (1962), "Mesopotamia", Journal of Near Eastern Studies, 21 (2), ss. 73-92, doi:10.1086/371676, ISSN 0022-2968, JSTOR 543884
- ^ Foster, Benjamin R.; Polinger Foster, Karen (2009), Civilizations of ancient Iraq, Princeton: Princeton University Press, ISBN 978-0-691-13722-3
- ^ Matthews, Roger (2003), The archaeology of Mesopotamia. Theories and approaches, Approaching the past, Milton Square: Routledge, ISBN 978-0-415-25317-8
- ^ a b Miquel, A.; Brice, W.C.; Sourdel, D.; Aubin, J.; Holt, P.M.; Kelidar, A.; Blanc, H.; MacKenzie, D.N.; Pellat, Ch. (2011), "?Irā?", Bearman, P.; van Donzel; Heinrichs, W.P. (Ed.), Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Leiden: Brill Online, OCLC 624382576 Bilinmeyen parametre
|Edit?r3-ilk=g?rmezden gelindi (|edit?r3-ilk=kullan?m? ?neriliyor) (yard?m); Bilinmeyen parametre|Edit?r4-ilk=g?rmezden gelindi (|edit?r4-ilk=kullan?m? ?neriliyor) (yard?m); Bilinmeyen parametre|Edit?r3-son=g?rmezden gelindi (|edit?r3-son=kullan?m? ?neriliyor) (yard?m); Bilinmeyen parametre|Edit?r2-son=g?rmezden gelindi (|edit?r2-son=kullan?m? ?neriliyor) (yard?m); r|ad2=eksik|soyad?2=(yard?m); r eksik|soyad?3=(yard?m) - ^ a b Bahrani, Z. (1998), "Conjuring Mesopotamia: imaginative geography a world past", Meskell, L. (Ed.), Arkeoloji ate? alt?nda: Nationalism, politics and heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East, Londra: Routledge, ss. 159-174, ISBN 978-0-415-19655-0
- ^ Scheffler, Thomas; 2003. "'Fertile crescent', 'Orient', 'Middle East': the changing mental maps of Southeast Asia", European Review of History 10/2: 253-272.
- ^ Guo, Rongxing (2017). An Economic Inquiry into the Nonlinear Behaviors of Nations: Dynamic Developments and the Origins of Civilizations. Palgrave Macmillan. s. 23. ISBN 9783319487724. 14 Nisan 2021 tarihinde kayna??ndan ar?ivlendi. Eri?im tarihi: 8 Temmuz 2019.
It was not until the widespread use of a syllabic script was adopted under Sargon's rule that significant portions of Sumerian population became literate.
- ^ Woods C. 2006 "Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian". In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91–120 Chicago [1] 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi.
- ^ Woods C. 2006 "Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian". In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91–120 Chicago [2] 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi.
- 10 May?s 2006 tarihli ?ngilizce Vikipedi Mezopotamya maddesinden al?nt? i?erir.
- Kemalettin K?ro?lu, Eski Mezopotamya Tarihi, ?leti?im Yay?nlar?
- Kemalettin K?ro?lu, Tarih ?ncesinden Perslere Kadar Mezopotamya, s.16-s.27, Toplumsal Tarih, Ayl?k Tarih Dergisi, Say?:149, May?s 2006.
Dünyan?n b?lgeleri | |||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||
- Mezopotamya
- Antik Yak?n Do?u
- Antik Suriye
- Antik Irak
- Uygarl?klar
- Do?u Akdeniz
- ?ran co?rafyas?
- Irak co?rafyas?
- Kuveyt co?rafyas?
- Suriye co?rafyas?
- Türkiye co?rafyas?
- Bat? Asya co?rafyas?
- Orta Do?u co?rafyas?
- Tarih? b?lgeler
- Bat? Asya tarihi
- Orta Do?u tarihi
- Irak
- Levant
- Yak?n Do?u
- Basra K?rfezi
- Asya'daki b?lgeler
- Türkiye'deki antik b?lgeler