金灿荣武统台湾警告的指向性很清晰

Keops Piramidi, M?s?r

Arkeoloji, arkeolojik y?ntemlerle ortaya ??kar?lm?? kültürleri, sosyoloji, co?rafya, tarih, etnoloji, antropoloji, nümismatik, filoloji, gibi bir?ok bilim dal?ndan yararlanarak ara?t?ran ve inceleyen bilim dal?d?r. Türk?eye yanl?? bir ?ekilde "kaz?bilim" olarak ?evrilmi? olsa da kaz?, arkeolojik ara?t?rma y?ntemlerinden sadece bir tanesidir. Arkeoloji as?l olarak insanl???n kültürel ge?mi?ini, kültürlerin de?i?imini ve birbirleriyle ili?kilerini inceler.

Arkeoloji, Yunancadaki ?ρχé (arkhe): eski, eskiden kalma ve ? λ?γο? logos: bilgi, bilim, ??reti, ??retme, tan?mlama, ortaya koyma kelimelerinden türemi?tir. Kelime anlam? olarak da "Eskinin -Bilgisi, -Bilimi, - ??retisi, -Tan?mlanmas? ve -Ortaya ??kar?lmas?" anlamlar?na gelebilmektedir.

Arkeoloji, kendi i?inde bir?ok farkl? bilim dal?n? bar?nd?rmaktad?r. Bunlar aras?nda Tarih?ncesi (Prehistorya) arkeolojisi, Klasik arkeoloji, Protohistorya ve ?nasya arkeolojisi, M?s?r arkeolojisi, Tevrat arkeolojisi ve Orta ?a? arkeolojisi say?labilir.

Arkeoloji, yaz?l? tarihten ?nce ve sonra ya?am?? insanlara ili?kin bilgi edinme olana?? sa?lamas? a??s?ndan ?zellikle ?nemlidir. Bu bilim dal?n?n uzmanlar? olan arkeologlar ara?, e?ya, sikke ve yap? kal?nt?lar?n? inceleyerek, eski insanlar?n nas?l ya?ad?klar?n? anlayabilirler.

Arkeologlar ?al??malar?n? ?o?unlukla eskiden insanlar?n ya?ad??? varsay?lan yerle?imleri gün yüzüne ??kararak yürütürler. Y?k?lan bir kentin üstüne yenisi yap?ld???ndan eski kentler genellikle topra??n alt?nda kal?r ve üst üste kurulan yerle?melerin mimari (?zellikle kerpi?) y?k?nt?lar? zamanla bir tepe olu?turur. Bu tür tepeler Türkiye'de h?yük, Yunanistan'da "Magula", Yak?ndo?u'da "Tell", ?ran'da "Teppe" olarak adland?r?l?r.

Türkiye'deki Alacah?yük, Yal?hüyük ve ?atalh?yük gibi eski yerle?meler h?yük türünü olu?turmaktad?r. Ancak her arkeolojik buluntu yeri bir h?yük de?ildir. ?nler, düz yerle?me yerleri, antik kentler de arkeolojinin ara?t?rma alanlar? aras?nda yer almaktad?r.

Tarih ?ncesi arkeolojisi (Prehistorya arkeolojisi) yaz?n?n ortaya ??kmas?ndan ?nceki d?nemleri inceler. Bu incelemede kaz?lar ?ok büyük bir dikkatle yürütülür. Tarih ?ncesi d?nemden günümüze kalan ?anak ??mlek par?alar?, ta? ara?lar, mimari kal?nt?lar ya da organik kal?nt?lar ?ok ?nem ta??maktad?r.

Arkeolojinin geli?imi

Arkeolojinin ilk ?rnekleri

Nabonidus Kaz?lar? (M? yakla??k 550)

Sippar'daki Nabonidus Silindiri

Kaz?y? anlatan al?nt?

Kral Nabonidus taraf?ndan Akkadl? Naram-Sin'e ait bir temel dolgusunun kaz?lmas?n?n ?ivi yaz?l? anlat?m?

Antik Mezopotamya'da, Akad ?mparatorlu?u hükümdar? Naram-Sin'in tap?na?? (M? yakla??k 2200) son Babil kral? Nabonidus taraf?ndan M? yakla??k 550 y?l?nda ke?fedildi ve analiz edildi, bu nedenle Nabonidus ilk arkeolog olarak bilinmektedir. Nabonidus, sadece güne? tanr?s? ?ama?'?n, sava??? tanr??a Anunitu'nun (her ikisi de Sippar'da bulunan) tap?naklar?n?n ve Naram-Sin'in Ay tanr?s? i?in in?a etti?i tap?na??n temel kal?nt?lar?n? bulacak olan ilk kaz?lara liderlik etmekle kalmay?p, Harran'? da eski ihti?am?na kavu?turmu?tu. Ayr?ca Naram-Sin'in tap?na??n? ararken arkeolojik bir eserin tarihini belirleyen ilk ki?i o olmu?tur. Tahmini yakla??k 1.500 y?l hatal? olmas?na ra?men, o d?nemde do?ru tarihleme teknolojisinin eksikli?i g?z ?nüne al?nd???nda, bu yine de ?ok iyi bir tahmin olarak kabul edilmektedir.

Antikac?lar

Ana madde: Antikac?l?k

Arkeologlar Roma, ?talya'da kaz? yap?yor

Ancona Cyriacus (Benozzo Gozzoli'nin fresk eseri)

Arkeoloji bilimi (Grek?e: ?ρχαιολογ?α, arkeoloji, Grek?e: ?ρχα?ο?, arkhaios, "antik" ve Grek?e: -λογ?α, -logia, " -logy ") antikac?l?k olarak bilinen eski ve ?ok disiplinli ?al??madan do?mu?tur. Antika merakl?lar?, tarihi alanlar?n yan? s?ra antik eserlere ve el yazmalar?na ?zellikle dikkat ederek tarihi incelemi?lerdir. Antikac?l?k, 18. yüzy?l?n slogan?nda ?zetlenen, ge?mi?in anla??lmas? i?in var olan ampirik kan?tlara odaklanm??t?r. 18. yüzy?l antikac?s? Sir Richard Colt Hoare: "Teoriden de?il ger?eklerden konu?uyoruz" demi?tir. Arkeolojinin bir bilim olarak sistemle?tirilmesine y?nelik deneme niteli?indeki ad?mlar, 17. ve 18. yüzy?llarda Avrupa'da Ayd?nlanma d?neminde ger?ekle?ti.

Song hanedanl??? d?neminde (MS 960-1279) ?in ?mparatorlu?u'nda, Ouyang Xiu ve Zhao Mingcheng gibi ki?iler, Shang ve Zhou d?nemlerine ait eski ?in bronz yaz?tlar?n? ara?t?rarak, koruyarak ve analiz ederek ?in epigrafisi gelene?ini kurmu?lard?r. 1088'de yay?nlanan kitab?nda Shen Kuo, ?a?da? ?inli bilim adamlar?n?, antik bronz kaplar? halktan zanaatkarlar yerine ünlü bilgelerin eserleri olarak nitelendirdikleri, orijinal i?levlerini ve üretim ama?lar?n? ay?rt etmeden bunlar? ritüel kullan?m i?in canland?rmaya ?al??t?klar? i?in ele?tirmi?tir. Bu tür antika aray??lar? Song d?neminden sonra azalm??, 17. yüzy?lda Qing hanedanl??? d?neminde yeniden canland?r?lm??, ancak her zaman ayr? bir arkeoloji disiplini yerine ?in tarih yaz?m?n?n bir dal? olarak kabul edilmi?tir.

R?nesans Avrupa's?nda Greko - Romen uygarl???n?n kal?nt?lar?na ve klasik kültürün yeniden ke?fine y?nelik felsefi ilgi, Orta ?a?'?n sonlar?nda hümanizmle ba?lad?.

Ancona'l? Cyriacus, Adriyatik'teki bir deniz cumhuriyeti olan Ancona'n?n ?nde gelen ?talyan bir tüccar aileye mensup gezgin, hümanist ve antikac?yd?. ?a?da?lar? taraf?ndan pater antiquitatis ("antik ?a??n babas?") ve bugün "klasik arkeolojinin babas?" olarak an?lm??t?r: "Anconal? Cyriac, on be?inci yüzy?lda Yunan ve Roma antik eserlerinin, ?zellikle de yaz?tlar?n en giri?imci ve üretken kay?t??s?yd? ve kay?tlar?n?n genel do?rulu?u ona modern klasik arkeolojinin kurucu babas? olarak an?lma hakk?n? veriyor." Antik binalar, heykeller ve yaz?tlar hakk?ndaki bulgular?n? kaydetmek i?in Yunanistan'? ve tüm Do?u Akdeniz'i dola?t?; bunlar aras?nda Parthenon, Delphi, M?s?r piramitleri ve hiyeroglifler gibi kendi zaman?na kadar bilinmeyen arkeolojik kal?nt?lar da vard?. Arkeolojik ke?iflerini günlü?ü Commentaria'ya (alt? cilt halinde) kaydetmi?tir.

?talyan R?nesans hümanist tarih?isi Flavio Biondo, 15. yüzy?l?n ba?lar?nda antik Roma'n?n kal?nt?lar? ve topografyas?na ili?kin sistematik bir rehber olu?turmu?tur ve bu nedenle arkeolojinin kurucusu olarak an?lmaktad?r.

Aralar?nda John Leland ve William Camden'in de bulundu?u 16. yüzy?l?n antika merakl?lar?, ?ngiliz k?rsal?nda ara?t?rmalar yürütmü?ler, kar??la?t?klar? an?tlar? ?izmi?ler, tan?mlam??lar ve yorumlam??lard?r.

Oxford English Dictionary'de ilk kez 1824'te "arkeolog"dan bahsedilmektedir. Bu k?sa süre sonra antikac?l?k faaliyetinin ?nemli bir dal? i?in ola?an terim haline gelmi? bulunuyordu. "Arkeoloji", 1607'den itibaren, ba?lang??ta genel olarak "antik tarih" dedi?imiz ?ey anlam?na geliyordu; daha modern anlam?yla ilk kez 1837'de g?rülmü?tür. Bununla birlikte, 1685 y?l?nda, kendinin de dahil oldu?u antik ?a? ?al??malar?n? tan?mlamak i?in "arkeoloji" nin en eski tan?mlar?ndan birini, Roma yaz?tlar?n?n transkripsiyonlar?ndan olu?an bir koleksiyonun ?ns?zünde sunan ki?i Jacob Spon'du. Miscellanea eruditae antiquitatis adl? seyahat y?llar?n? anlatt??? bir eseri vard?r.

On ikinci yüzy?l Hint bilim adam? Kalhana'n?n yaz?lar?, yerel geleneklerin kaydedilmesini, arkeolojinin en eski izlerinden biri olarak tan?mlanan el yazmalar?, yaz?tlar, madeni paralar ve mimarilerin incelenmesini i?ermektedir. Dikkate de?er eserlerinden biri, M? yakla??k 1150'de tamamlanan Rajatarangini'dir. Ve Hindistan'?n ilk tarih kitaplar?ndan biri olarak bilinmektedir.

?lk kaz?lar

Stonehenge'in Temmuz 1877'de ?ekilen ilk foto?raf?

Johann Joachim Winckelmann (1755'ten sonra Raphael Mengs)

Arkeolojik kaz? yap?lan ilk yerlerden biri Stonehenge ve ?ngiltere'deki di?er megalitik an?tlard?r. John Aubrey (1626-1697), ?ngiltere'nin güneyindeki ?ok say?da megalitik ve di?er arazi an?tlar?n? kaydeden ?ncü bir arkeologdu. Bulgular?n?n analizinde de zaman?n?n ilerisindeydi. El yaz?s?n?n, Orta ?a? mimarisinin, kostümün ve kalkan ?ekillerinin kronolojik üslup geli?iminin haritas?n? ??karmaya ?al??m??t?.

MS 79'da Vezüv Yanarda??'n?n patlamas? s?ras?nda her ikisi de külle kaplanan antik Pompeii ve Herculaneum kentlerinde de ?spanyol askeri mühendis Roque Joaquín de Alcubierre taraf?ndan kaz?lar yap?lm??t?r. Bu kaz?lar 1748 y?l?nda Pompeii'de, Herculaneum'da ise 1738 y?l?nda ba?lam??t?r. Mutfak e?yalar? ve hatta insan ?ekilleriyle tamamlanm?? kasabalar?n ke?fi ve fresklerin gün yüzüne ??kar?lmas?, Avrupa ?ap?nda büyük bir etki yaratm??t?.

Ancak modern tekniklerin geli?mesinden ?nce kaz?lar geli?igüzel yap?l?yordu; tabakala?ma ve ba?lam gibi kavramlar?n ?nemi g?zden ka??r?lm??t?.

18. yüzy?l?n ortalar?nda, Alman Johann Joachim Winckelmann Roma'da ya?ad?, kendini Roma antik eserlerinin incelenmesine adad? ve yava? yava? antik sanata dair rakipsiz bir bilgi birikimi edindi. Daha sonra Pompeii ve Herculaneum'da yürütülen arkeolojik kaz?lar? gezdi. Winckelmann, bilimsel arkeolojinin kurucular?ndan biridir ve stil kategorilerini geni?, sistematik bir temelde sanat tarihine uygulayan ilk ki?idir. Ayn? zamanda Yunan sanat?n? d?nemlere ve zaman s?n?fland?rmalar?na ay?ran ilk ki?ilerden biridir. Winckelmann, hem "Modern arkeolojinin peygamberi ve kurucu kahraman?" hem de sanat tarihi disiplininin babas? olarak adland?r?lm??t?r.

Arkeolojik y?ntemin geli?imi

Sir Richard Colt Hoare ve William Cunnington taraf?ndan 1808 Bush Barrow kaz?s?nda ke?fedilen eserler

Arkeolojik kaz?lar?n babas? William Cunnington'du (1754-1810). 1798'de Wiltshire'da Sir Richard Colt Hoare taraf?ndan finanse edilen kaz?lar? üstlenmi?ti. Cunnington, Neolitik ve Tun? ?a?? h?yüklerinin titizlikle kay?tlar?n? yapm??t?r. Bunlar? kategorize etmek ve tan?mlamak i?in kulland??? terimler bugün hala arkeologlar taraf?ndan kullan?lmaktad?r. Bununla birlikte, gelecekteki ABD Ba?kan? Thomas Jefferson'un da 1784 y?l?nda Virginia'daki birka? K?z?lderili mezar h?yü?ünde hendek y?ntemini kullanarak kendi kaz?lar?n? yapmaya ba?lad??? kaydedilmi?tir. Kaz?lar?na "H?yük ?n?a Edenler" sorusu yol a?m??t?r, ancak dikkatli y?ntemleri ona, günümüz Yerli Amerikal?lar?n?n atalar?n?n bu tümsekleri neden yükseltememeleri i?in hi?bir neden g?remedi?ini kabul edecek kadar i?g?rü sa?lad?.

19. yüzy?l arkeolojisinin en büyük ba?ar?lar?ndan biri stratigrafinin geli?mesiydi. Birbirini takip eden d?nemlere uzanan katmanlar?n ?rtü?mesi fikri, William Smith, James Hutton ve Charles Lyell gibi bilim adamlar?n?n yeni jeolojik ve paleontolojik ?al??malar?ndan ?dün? al?nm??t?r. Stratigrafinin arkeolojiye sistematik olarak uygulanmas? ilk olarak tarih ?ncesi ve Tun? ?a?? yerle?imlerinde yap?lan kaz?larla ger?ekle?ti. 19. yüzy?l?n ü?üncü ve d?rdüncü ony?llar?nda Jacques Boucher de Perthes ve Christian Jürgensen Thomsen gibi arkeologlar bulduklar? eserleri kronolojik s?raya koymaya ba?lad?lar.

Arkeolojinin titiz bir bilime d?nü?mesinde ?nemli bir figür, 1880'lerde ?ngiltere'deki topraklar?nda kaz?lara ba?layan ordu subay? ve etnolog Augustus Pitt Rivers idi. Yakla??m?, zaman?n standartlar?na g?re son derece metodikti ve yayg?n olarak ilk bilimsel arkeolog olarak kabul edilmektedir. Eserlerini türe g?re veya " tipolojik" olarak, türler i?inde ise tarihe g?re veya "kronolojik" olarak düzenlemi?tir. ?nsan yap?m? eserlerdeki evrimsel e?ilimleri vurgulamak i?in tasarlanan bu düzenleme tarz?, nesnelerin do?ru tarihlendirilmesi a??s?ndan büyük ?nem ta??maktad?r. Onun en ?nemli metodolojik yenili?i, sadece güzel veya benzersiz olanlar?n de?il, tüm eserlerin toplan?p kataloglanmas? konusundaki ?srar?yd?.

?land, Saltvik'teki L?ngbergs?da k?yündeki Glamilders'te 1906'da bir Ta? Devri yerle?iminin arkeolojik kaz?s?

William Flinders Petrie, me?ru olarak "Arkeolojinin Babas?" olarak adland?r?labilecek bir ba?ka insand?r. Hem M?s?r'da hem de daha sonra Filistin'de yapt??? ?zenli kay?tlar ve eserler üzerindeki ?al??malar?, modern arkeolojik kay?t y?ntemlerinin arkas?ndaki fikirlerin ?o?unu ortaya koydu; "Ger?ek ara?t?rma ?izgisinin en kü?ük ayr?nt?lar?n not edilmesi ve kar??la?t?r?lmas?nda yatt???na inan?yorum" demi?tir. Petrie, M?s?rbilimin kronolojik temelinde devrim yaratan ?anak ??mlek ve seramik bulgular?na dayal? katmanlar?n tarihlendirilmesi sistemini geli?tirmi?tir ve kendi, 1880'lerde M?s?r'daki Büyük Piramit'i bilimsel olarak ara?t?ran ilk ki?idir. Ayn? zamanda, M? 14. yüzy?l firavunu Tutankhamun'un mezar?n? ke?federek ??hrete kavu?an Howard Carter da dahil olmak üzere, tüm M?s?r bilimci nesline dan??manl?k ve e?itim vermekten sorumluydu.

Mortimer Wheeler 20. yüzy?l?n ba?lar?nda sistematik kaz?lara ?ncülük etti. Resimde Ekim 1937'de Dorset'teki K?z Kalesi'nde yap?lan kaz?lar g?rülüyor.

Halk?n ilgisini ?eken ilk stratigrafik kaz?, 1870'lerde Heinrich Schliemann, Frank Calvert ve Wilhelm D?rpfeld taraf?ndan antik Truva'n?n bulundu?u Hisarl?k kaz?s?yd?. Bu bilim adamlar?, tarih ?ncesinden Helenistik d?neme kadar birbiriyle ?rtü?en ve katmanlardan olu?an dokuz farkl? ?ehri tespit ettiler. Bu arada Sir Arthur Evans'?n Girit'te Knossos'taki ?al??mas?, ayn? derecede geli?mi? bir Minos uygarl???n?n kadim varl???n? ortaya ??karm??t?r.

Arkeolojinin geli?imindeki bir sonraki ?nemli isim, 1920'lerde ve 1930'larda kaz?lara son derece disiplinli yakla??m? ve sistematik kapsam?yla bilimin h?zla ilerlemesini sa?layan Sir Mortimer Wheeler'd?. Wheeler, ??rencisi Kathleen Kenyon taraf?ndan da geli?tirilen ?zgaral? kaz? sisteminin mucididir.

Arkeoloji 20. yüzy?l?n ilk yar?s?nda mesleki bir faaliyet haline geldi ve arkeolojinin üniversitelerde ve hatta okullarda ders olarak okunmas? mümkün hale geldi. 20. yüzy?l?n sonunda profesyonel arkeologlar?n neredeyse tamam? (en az?ndan geli?mi? ülkelerde), mezun olmu?lard?. Deniz arkeolojisi ve kent arkeolojisinin daha yayg?n hale geldi?i ve artan ticari geli?me sonucunda kurtarma arkeolojisinin de geli?ti?i bu d?nemde arkeolojiye daha fazla adapte olundu ve yenilikler devam etti.

Tarihler ve ?a?lar

Arkeologlar?n yapmas? gereken en ?nemli i?lerden biri, ula?t?klar? buluntular?n hangi d?nemden kald???n? saptamakt?r. Bu buluntular aras?nda ele ge?en yaz?l? belgeler, bu i?i kolayla?t?r?r; ama yaz?l? bir belge yoksa, ?rne?in binlerce y?l ?ncesinden kald??? tahmin edilen bir e?yan?n kesin yap?m tarihini bulmak ?ok zordur. Arkeolojinin eski yerle?meleri ve buluntular? tarihlendirmede yararland??? yaz?l? tarih ?ncesi d?nemleri, ilk kez Danimarkal? bir arkeolog s?n?fland?rm??t?r. Bu yaz?l? tarih ?ncesi d?neme, Prehistorya ya da Tarih?ncesi olarak adland?r?l?r. ?nsanlar?n ?ok sert bir ta? olan ?akmak ta?? ve obsidyenden mikrolit ad? verilen alet ve silah yapt?klar? ilk d?nem Ta? Devri ya da Paleolitik ?a?'d?r. (M? 2.000.000 - 10.000) 2. devir olarak Mezolitik ?a? ise M? 10.000 - 8.000 aras? iki bin y?ll?k bir d?nemi kapsar. Neolitik ?a?, 3. devir olarak say?l?r ve M? 8.000 - 5.500 y?llar?n? kapsar. Ta?-bak?r kullan?m?n?n artt??? 4. devir ise Kalkolitik ?a?'d?r ve M? 5.500 - 3.000 aras? y?llar? kapsamaktad?r. Kalkolitik ?a? kendi i?inde Bak?r ?a??, Tun? ?a?? ve Demir ?a?? olmak üzere ü?e ayr?l?r. Bak?r ?a??, alet ve e?ya yap?m?nda bak?r madeninin kullan?ld??? devirdir. Tun? ?a?? ise alet ve silahlar?n bak?r ve kalay kar???m? ile elde edilen tun?tan yap?ld??? bir sonraki d?nemdir. Tun?tan daha sert ve dayan?kl? olan demirin kullan?lmaya ba?land??? Kalkolitik ?a?'?n son d?nemi ise Demir ?a??'d?r. ?a?da? arkeologlar Paleolitik ve Kalkolitik aras?ndaki ?a?lar? kendi i?inde daha k?sa süreli d?nemlere ay?r?rlar.

Bir arkeolog, ortaya ??kard??? ayg?tlar?n hangi ?a?dan kald???n? saptasa bile bu ayg?tlar?n yap?ld?klar? tarihe ili?kin bilgi edinmesi her zaman kolay olmaz; ?ünkü bir b?lgede ya?ayan insanlar ta?tan ayg?tlar kullan?rken ayn? d?nemde ba?ka bir b?lgede insanlar?n tun?tan ayg?tlar kulland??? bilinmektedir.

Ortado?u'daki buluntular

Arkeolojinin en zengin kaynaklar? Orta Do?u'da bulunmaktad?r. Mezopotamya, ?ran, Irak, Suriye ve M?s?r'? kapsayan Ortado?u'yu Protohistorya ve ?nasya arkeolojisi incelemektedir.

?rne?in; Antik M?s?r yaz?s? olan hiyeroglifin 1822'de arkeologlar ve yaz? uzmanlar? taraf?ndan ??zülmesi, arkeoloji i?in bir d?nüm noktas? oldu. Hiyeroglifin ??zülmesinde kilit rol oynayan Rosetta Ta??'nda ayn? s?zcükler hem hiyeroglif hem de Antik Yunan yaz?s? ve ba?ka bir tür M?s?r yaz?s?yla yinelenmi?ti. Bu geli?me ?ok say?da arkeolo?un M?s?r'a ilgi g?stermesine yol a?t?. Yap?lan kaz?larla Antik M?s?r'daki ya?ama ili?kin yeni bilgilere ula??ld?. Arkeolojinin en ?nemli bulu?lar?ndan olan Rosetta Ta??, günümüzde Londra'da British Müzesi'nde sergilenmektedir.

Truva ve Girit

Eski Yunan ?airi Homeros ?iirlerinden birinde, 10 y?ll?k bir ku?atmadan sonra ele ge?irilen Troya kentinin ?yküsünü anlat?r. Ama bu kentin nerede oldu?u kesin olarak bilinmiyordu. Troya'n?n ger?ek yerini 1871'de Alman arkeolog Heinrich Schliemann saptad?. Schliemann, kaz?larda ortaya ??kard??? buluntular? gizlice yurtd???na ka??rmas?na kar??n Osmanl? hük?metinden 1876'da yeniden kaz? izni ald? ve Wilhelm D?rpfeld ile birlikte Troya'daki kaz?lar? sürdürdü. Eski krall?klara ili?kin bir ba?ka ?nemli kaz?n?n yap?ld??? yer Akdeniz'deki Girit Adas?'yd?. Arkeolog Sir Arthur Evans, 1900'da Knossos'ta yapt??? kaz?larda eski Girit krallar?n?n ya?ad??? büyük bir saray? ortaya ??kard?. O tarihe kadar yaln?zca Yunan mitolojisinin bir kahraman? san?lan Minos'un ger?ek bir kral oldu?u anla??ld?. Bulunan saray?n duvarlar?, bo?a güre?lerinin, ?i?eklerin ve hayvanlar?n sanki 3.000 y?l ?nce de?il de, bir gün ?nce yap?lm?? gibi duran parlak renkli resimleriyle bezenmi?ti.

Su alt?ndaki kal?nt?lar

Toprak alt?ndaki eski kentler, binlerce y?l dayanm?? ve kal?nt?lar? günümüze ula?m??t?r. Su da toprak gibi Tarih ?ncesinde ya?am?? olan insanlar?n evlerini ve e?yas?n? zamana kar?? korumu?tur. Bundan dolay? suyun alt?nda da arkeoloji i?in pek ?ok zengin malzeme bulunmaktad?r. Arkeolojinin su alt?ndaki kal?nt?lar?n? incelen dal? sualt? arkeolojisi olarak adland?r?l?r. 1854'te, ?svi?re'nin Zürih kentindeki g?lün sular? ?ok azal?nca, dibindeki eski ev kal?nt?lar? ortaya ??kt?. Arkeologlar evlerin bulunduklar? katmanlar? inceleyerek yap?ld?klar? d?nemleri saptad?lar. Bulunan tahta ayg?tlar, ke?eler, sepetler ve hatta elma, armut ve ekmek art?klar? o insanlar?n günlük ya?amlar?na ili?kin ?nemli bilgiler sa?lad?. Türkiye'de de Bodrum ve Antalya y?resinde su alt? ?al??malar? yap?lm?? ve ?ok say?da buluntu ortaya ??kar?lm??t?r ki bunlar Bodrum Sualt? Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir.

Arkeolojinin amac?

Güney Afrika'da ortaya ??kar?lan Taung ?ocu?unun kafatas?n?n d?kümü. ?ocuk, homininlerin erken bir formu olan Australopithecus africanus türünün bir bebe?i

Arkeolojinin amac? ge?mi? toplumlar ve insan ?rk?n?n geli?imi hakk?nda daha fazla bilgi edinmektir. ?nsanl???n geli?iminin %99'undan fazlas?, yaz?y? kullanmayan tarih ?ncesi kültürlerde meydana gelmi?tir, dolay?s?yla ?al??ma ama?l? hi?bir yaz?l? kay?t mevcut de?ildir. Bu tür yaz?l? kaynaklar olmadan tarih ?ncesi toplumlar? anlaman?n tek yolu arkeolojiden ge?er. Arkeoloji ge?mi? insan etkinliklerinin incelenmesi oldu?undan, yakla??k 2,5 y?l milyon ?ncesine, ilk ta? aletlerin bulundu?u zamana kadar uzan?r. ?nsanl?k tarihindeki pek ?ok ?nemli geli?me, tarih ?ncesi d?nemde meydana gelmi?tir; ?rne?in, homininlerin Afrika'daki Australopithecus'lardan modern Homo sapiens'e d?nü?tü?ü Paleolitik d?nemdeki insanl???n evrimi gibi. Arkeoloji ayn? zamanda insanl???n bir?ok teknolojik ilerlemesine de ???k tutar; ?rne?in ate? kullanma yetene?i, ta? aletlerin geli?tirilmesi, metalurjinin ke?fi, dinin ba?lang?c? ve tar?m?n yarat?lmas?. Arkeoloji olmasayd?, yaz?n?n ?ncesine dayanan maddi kültürün insanl?k taraf?ndan kullan?m?na ili?kin ?ok az ?ey bilinebilir veya hi?bir ?ey bilinemezdi.

Ancak, arkeoloji kullan?larak yaln?zca tarih ?ncesi, okuryazarl?k ?ncesi kültürler de?il, ayn? zamanda tarih d?nemlerini arkeolojinin alt disiplinleri arac?l???yla yaz?n?n ke?fi sonras? d?nemler ve okuryazar kültürler de incelenebilir. Antik Yunan ve Mezopotamya gibi pek ?ok okuryazar kültürün hayatta kalan kay?tlar? genellikle eksik ve bir dereceye kadar ?nyarg?l?d?r. Pek ?ok toplumda okuryazarl?k, din adamlar?, saray ya da tap?nak bürokrasisi gibi elit s?n?flarla s?n?rl? olmu?tur. Aristokratlar?n okuryazarl??? bazen tapu ve s?zle?melerle s?n?rl? kalm??t?r. Elitlerin ??karlar? ve dünya g?rü?leri ?o?u zaman halk?n ya?amlar?ndan ve ??karlar?ndan olduk?a farkl?d?r. Bu yüzden genel nüfusu daha iyi temsil eden insanlar taraf?ndan üretilen yaz?lar?n kütüphanelere girmesi ve gelecek nesiller i?in orada saklanmas? pek mümkün de?ildi. Bu nedenle, yaz?l? kay?tlar s?n?rl? say?da bireyin, genellikle de daha büyük nüfusun kü?ük bir k?sm?n?n ?nyarg?lar?n?, varsay?mlar?n?, kültürel de?erlerini ve muhtemelen aldatmacalar?n? yans?tma e?ilimindedir. Bu nedenle yaz?l? kay?tlara tek kaynak olarak güvenip, sadece bu kaynaklar ile bir g?rü? belirtmek her zaman do?ru bir yarg? olmayabilir. Maddi kay?tlar ise, ?rnekleme yanl?l??? ve farkl? koruma gibi kendi ?nyarg?lar?na tabi olmas?na ra?men, toplumun adil bir temsiline daha yak?n olabilmektedir.

?o?u zaman arkeoloji, ge?mi?teki insanlar?n varl???n? ve davran??lar?n? ??renmenin tek yoludur. Binlerce y?l boyunca binlerce kültür, toplum ve milyarlarca insan gelip gitmi?tir; bunlar hakk?nda ?ok az yaz?l? kay?t vard?r veya hi? yaz?l? kay?t yoktur ya da mevcut kay?tlar i?in yanl?? beyanda bulunuluyordur veya bu kaynaklar eksiktir. Bugün bilindi?i ?ekliyle yaz?, M? 4. bin y?la kadar insan uygarl???nda mevcut de?ildi. Buna kar??l?k Homo sapiens en az 200.000 y?ld?r vard?r. Bunun yan?nda di?er Homo türleri de milyonlarca y?ld?r varolmu?tur (bkz. ?nsan?n evrimi). Bu uygarl?klar?n en ?ok bilinenleri tesadüf de?ildir; yüzy?llard?r tarih?ilerin ara?t?rmas?na a??kken, tarih ?ncesi kültürlerin incelenmesi ancak son zamanlarda ortaya ??km??t?r. Bir?ok olay ve ?nemli insan uygulamalar?, okuryazar bir medeniyette resmi olarak kaydedilmemi? olabilir. ?nsan uygarl???n?n ilk y?llar?na (tar?m?n geli?imi, halk dininin kült uygulamalar?, ilk ?ehirlerin do?u?u) ili?kin her türlü bilginin arkeoloji ile ??renilmesi ve bilinmesi gerekir.

Bilimsel ?nemlerinin yan? s?ra, arkeolojik kal?nt?lar bazen onlar? üreten insanlar?n torunlar? i?in politik veya kültürel ?neme, koleksiyoncular i?in parasal de?ere veya gü?lü bir estetik ?ekicili?e sahiptir. Pek ?ok ki?i arkeolojiyi ge?mi? toplumlar?n yeniden in?as? yerine bu tür estetik, dini, politik veya ekonomik hazinelerin kurtar?lmas?yla ?zde?le?tirmektedir.

Bu g?rü? genellikle Raiders of the Lost Ark, The Mummy ve King Solomon's Mines gibi popüler kurgu eserlerin insanlar aras?nda yaratt??? etki ile benimsenmektedir. Ger?ek?i olmayan konular daha ciddi bir ?ekilde ele al?nd???nda, sahte bilim su?lamalar? her zaman bunlar?n savunucular?na y?neltilmektedir (bkz. Sahte Arkeoloji). Ancak ger?ek ya da kurgusal bu ?abalar modern arkeolojiyi temsil etmemektedir.

Teori

Arkeolojik teoriye ili?kin tüm arkeologlar?n ba?l? oldu?u tek bir yakla??m yoktur. 19. yüzy?l?n sonlar?nda arkeoloji geli?meye ba?lad???nda, arkeolojik teoriye uygulanacak ilk yakla??m, kültürlerin neden de?i?ti?ini ve uyarland???n? vurgulamaktan ziyade neden de?i?ti?ini ve uyarland???n? a??klama hedefini benimseyen, dolay?s?yla tarihi vurgulayan kültür-tarih arkeolojisi ve ayr?nt?c?l?kt?. 20. yüzy?l?n ba?lar?nda, mevcut toplumlarla (Yerli Amerikal?lar, Sibiryal?lar, Mezoamerikal?lar vb. gibi) do?rudan devam eden ba?lar? olan ge?mi? toplumlar? inceleyen bir?ok arkeolog, do?rudan tarihsel yakla??m? izlemi? ve ge?mi? ile ?a?da? etnik ve kültürel gruplar aras?ndaki süreklili?i kar??la?t?rm??t?r.

1960'larda, büyük ?l?üde Lewis Binford ve Kent Flannery gibi Amerikal? arkeologlar?n ?nderlik etti?i, yerle?ik kültürel tarih arkeolojisine isyan eden bir arkeolojik hareket ortaya ??km??t?r. Flannery ve Binford, daha "bilimsel" ve "antropolojik" olacak, hipotez testi ve bilimsel y?ntemin süre?sel arkeoloji olarak bilinen ?eyin ?ok ?nemli k?s?mlar? olan bir "Yeni Arkeoloji" ?nerdiler.

1980'lerde ?ngiliz arkeologlar Michael Shanks, Christopher Tilley, Daniel Miller ve Ian Hodder'?n ?nderli?inde yeni bir postmodern hareket ortaya ??km??t?r. Bu süre? sonras? arkeoloji olarak bilinir hale geldi. Süre??ili?in bilimsel pozitivizme ve tarafs?zl??a ?a?r?s?n? sorgulad? ve daha ?zele?tirel bir teorik dü?ünümselli?in ?nemini vurgulad?. Ancak bu yakla??m, süre??iler taraf?ndan bilimsel titizlikten yoksun oldu?u gerek?esiyle ele?tirilmi?tir ve hem süre??ili?in hem de süre? sonras? yakla??m?n ge?erlili?i hala tart???lmaktad?r. Bu arada, tarihsel süre??ilik olarak bilinen ba?ka bir teori, süre? ve süre? sonras? arkeolojinin yans?ma ve tarih vurgusunu birle?tirmeye ?al??an bir teori ortaya ??km??t?r.

Arkeolojik teori art?k neo-evrimci dü?ünce, [35] fenomenoloji, postmodernizm, vekalet teorisi, bili?sel bilim, yap?sal i?levselcilik, cinsiyet temelli ve feminist arkeoloji ve sistem teorisi dahil olmak üzere ?ok ?e?itli etkilerden faydalanmaktad?r.

Günümüzde arkeoloji

Eskiden zengin hazineler, saraylar ve tap?naklar bulma umuduyla ka?ak kaz?lar yap?l?rd?. S?radan insanlar?n ya?ad?klar? yerler definecileri ilgilendirmiyordu. Oysa arkeologlar ge?mi?i iyi anlayabilmenin yolunun, bulunabilen her ?eyi incelemekten ge?ti?ini bilirler. Arkeologlar buluntular? incelerken, o toplulu?un ekonomisini, de?i?ik i?leri ve g?revleri olan insanlar aras?ndaki ili?kileri ve dinsel inan??lar?n? da ara?t?r?yorlar. Yeti?tirdikleri bitkilere ve hayvanlara bakarak insanlar?n ?evrelerini nas?l de?i?tirdiklerini, kendilerinin de ?evreden nas?l etkilendi?ini anlamaya ?al???yorlar.

Ortado?u'da baz? arkeologlar ??llerde ara?t?rmalar yaparak, kentlerin henüz kurulmad??? ve uygarl?klar?n yerle?medi?i d?nemlerdeki g??ebe topluluklara ili?kin bilgi edinmeye ?al???yorlar. ?ok k?sa bir süre ?ncesine kadar kitaplarda, elyazmalar?nda ve iyi korunmu? yap?larda Orta ?a?a ili?kin yeterince bilgi bulundu?u san?l?yordu. Yak?n tarihlerde bu alanda da yepyeni geli?meler oldu. Bir?ok ara?t?rmac? son 200 y?lda yap?lm?? kanallar?, demiryollar?n?, fabrikalar? konu alan sanayi arkeolojisi alan?nda ?al???yor. Günümüzde k?saca, ge?mi?e ili?kin her ?ey arkeolojinin kapsam?na girmektedir.

Alan ara?t?rmas?

Havadan ?ekilen foto?raflar arkeologlar?n ?al??malar?na büyük katk? sa?lamaktad?r. Bu foto?raflar, ara?t?r?lacak alan? yere serilmi? bir harita gibi g?sterir. ?rne?in, birbirine ba?l? k?sa, düzenli yollar ya da setler Roma d?nemini i?aret eder. Güne? ???nlar?n?n e?ik oldu?u saatlerde ?ekilmi? foto?raflarda g?rülen hafif tümsekler ve ?ukurlar ise buralarda eski yerle?melerin izlerini g?sterir. Bunlar hisar, hendek ve yap? kal?nt?lar? olabilir.

Y?l?n belli zamanlar?nda ?imenlerin ya da ekinlerin renginde ve boyunda g?zlenen baz? de?i?iklikler de arkeologlara ?nemli ipu?lar? verir. ?rne?in, bir tarlan?n genelinde tah?llar ye?ilken bir b?lümü k?sa zamanda olgunla??p sararm?? olmas?, o topra??n alt?nda ta?tan dayanaklar?n bulundu?unu g?sterir. E?er tarlan?n alt?nda doldurulmu? ?ukurlar ya da hendekler varsa, buralarda su birikece?i i?in, ekili ürünün olgunla?mas? gecikir. Bu yerler foto?raflarda ye?il ?izgiler ya da noktalar olarak g?ze ?arpar. Bu tür belirtilerden bir?ok eski yerle?me yeri saptanm?? ve gün ?????na ??kart?lm??t?r.

Toprak alt?nda kalm?? ?anak ??mlek ocaklar?, pi?mi? kilde bulunan magnetik gü?ten dolay?, duyarl? magnetometrelerle (magnetik gü? ?l?me aleti) saptanabilir. Bir zamanlar canl?lar?n ya?am?? oldu?u ve organik maddelerin bulundu?u yerlerde de, ?evrelerine g?re daha ?ok magnetizma vard?r. Arkeologlar magnetometreyle ?anak ??mlek ya da ?ini gibi e?yan?n bulundu?u ve insanlar?n ya?ad??? yerleri kolayca saptayabilirler.

Alan ara?t?rmas?nda kullan?lan bir ba?ka y?ntem de, topraktaki direncin elektrikle ?l?ülmesidir. ??i nemli toprakla dolu bir hendek daha az, ta? duvarlar ya da sert zeminler daha ?ok diren? g?sterir.

Ekili tarlalarda toprak sürülürken ortaya ??km?? bir ??mlek ya da ?ini par?as? ile tümsek ya da ?ukurlar, bir arkeolo?un buradaki eski kal?nt?lar? bulmas?na yard?mc? olur. Ayr?ca, eski haritalardan, belgelerden, yer adlar?ndan ve yerel geleneklerden de yeni ipu?lar? ??kar?labilir ve dünya da pek ?ok yerle?me kal?nt?s? bu yolla bulunmu?tur.

Kaz? nas?l yap?l?r?

Herkulaneum kentinden mozaik detaylar?

?a?da? kaz?lar?n nas?l yürütüldü?ünü daha iyi anlayabilmek i?in, Roma d?nemi bir evin yap?l?? ?yküsünü ?rnek almak iyi bir yol olabilir. ?ünkü arkeologlar günümüzde Roma d?nemi bir evi ortaya ??karmak üzere kaz?ya ba?lad???nda, bu ?yküyü sondan ba?a do?ru yeniden kurmaktad?r. Roma d?nemin yap? ustas?, bir evi yapmaya giri?ti?inde ?nce topra?? temizler, ard?ndan temel ?ukurlar?n? kazar. Sonra, mozaiklerle resimler ya da motifler yaparak zemini d??er. Duvarlar? ?rüp üstünü bir ?at?yla kapat?r.

Ev art?k oturulacak hale gelmi?tir ve insanlar gelip yerle?irler. Ustan?n cebinden dü?en bir metal para evin temelinde kalabilir. Evde ya?ayanlar baz? kü?ük e?yas?n? evde yitirebilir. K?r?lan ?anak ??mlek par?alar? ??p ?ukuruna at?l?r. B?ylece evde ya?ayanlar?n ?teberileri k?y?da k??ede kalabilir. Arkeolojide bu süre? yerle?me d?nemi olarak adland?r?l?r. Daha sonra bir sava?tan dolay? insanlar ya?ard??? evi terk etmek zorunda kalabilir, ev bir depremde ??kebilir. Art?k i?inde insan?n ya?amad??? evin zamanla tamamen ??ker; ah?ap k?s?mlar? ?ürür, duvarlar y?k?l?r. Aradan uzun y?llar ge?ince de ev bütünüyle topra??n alt?nda kal?r. Aradan yüzy?llar ge?ince üzerindeki toprak dümdüz olur. Buras? ekili bir alan haline gelebilir ya da üzerine yine bir ev yap?labilir.

Bir kaz? alan?.

Arkeologlar ?nce toprak alt?nda b?yle bir evin varl???n? saptar. Kaz? alan?n?n tümünü ya da ?evresini ince ?elik ?ubuklarla ?evirir. Bu, kaz? boyunca yap?lacak ?l?ümlerin do?rulu?u, ??kar?lacak plan ve sonu?lar?n güvenilirli?i i?in gereklidir. Art?k s?ra, ?at?dan temele do?ru bütün tabakalar? tek tek ?zenle kald?rmaya gelmi?tir.

?lk tabakaya ula??ncaya de?in kaz? makineleri kullan?labilir. Ama ilk tabaka kald?r?l?nca, art?k kaz?da yaln?zca sivri u?lu mala, kürek ve kova kullan?l?r. Kaz? s?ras?nda ortaya ??kar?lan duvarlar, ocaklar, f?r?nlar ve insan yap?m? ?bür yap?lar ?rselenmeden birbirinden ayr?l?r. Arkeologlar bütün bunlar? inceler ve ayr?nt?l? notlar tutar. Ele ge?en e?ya tek tek ?zenle temizlenir ve bulunduklar? tabakay? belirtecek bi?imde numaralan?r. E?yalar?n üzerinde o d?nemin hükümdar?n?n resimleri varsa, bu e?yan?n yap?l?? tarihini saptamay? kolayla?t?r?r. Ama buluntular daha eski d?nemlerden kalm??, yaz?s?z ve resimsiz de olabilir. Ayr?ca ba?ka d?neme ait e?ya o tabakadaki e?yayla kar??m?? olabilir. B?yle durumlarda kesin tarihlendirme yap?l?rken, bir üst tabakaya hi? dokunulmam?? olmas? gerekir.

Kaz?y? yapan ki?i, bu evin yap?ld???, de?i?tirildi?i ya da y?k?lmaya b?rak?ld??? tarihleri saptar. Ayr?ca evde ya?am?? olanlar?n ne gibi ?zellikleri oldu?unu ve ya?am bi?imlerini ortaya ??karabilir. ?rne?in bir ?iftlik eviyse, ?evresinde tarlalar, otlaklar ve korular bulunaca??n? bilir. Buradaki bitki, tohum, polen ve tah?l kal?nt?lar?, ?evrenin o zamanki bitki ?rtüsünü g?sterir. Hayvan kemikleri, burada ya?am?? insanlar?n yedikleri etin cinsini anlamam?z? sa?lar. Kulland?klar? ara? gere?ler insanlar?n günlük ya?amlar? hakk?nda bilgi verir.

Kentlerde kaz? ?al??malar?, a??k alanlardaki kaz?lardan daha zor ve karma??kt?r. ?nsanlar?n yüzy?llard?r ya?amakta olduklar? kentlerde kaz?lar y?llarca sürebilir. ?te yandan bir kal?nt?n?n varl??? saptansa bile, bu mevcut yap?lar?n ya da sokaklar?n alt?nda bulunaca??ndan kaz? yapma olana?? da yoktur. Bunun gibi nedenlerden dolay? büyük kentlerde daha az kaz? yap?lmaktad?r. Yap?lar?n ortaya ??kar?lmas?nda kullan?lan y?ntemler, Roma yollar?, kanallar, surlar gibi ?teki alanlarda yap?lan arkeolojik kaz?larda kullan?lmaz. Bu tür kaz?larda birbiri üzerine binen bütün katmanlar?n g?rülebilece?i bir kesit elde edilmeye ?al???l?r.

Bilimsel y?ntemler

Arkeolojide günümüzde tarihlendirmede ?e?itli bilimsel y?ntemler kullan?lmaktad?r. Bunlardan biri olan radyokarbonla tarihlendirme y?nteminin bulunmas?, arkeolojide büyük bir geli?me sa?lad?. Bu y?ntemle odunun, k?mürün ve eski yerle?im b?lgelerinde bulunan kemiklerin ya?lar?n? saptamak olanakl? hale geldi. Her canl?n?n yap?s?nda karbon bulunmaktad?r ve bunun neredeyse tamam? karbon-12'dir. Belli bir oranda da radyoaktif ve "a??r" olan karbon-14 vard?r. ?rne?in bir a?a? kesilince, art?k yeni karbon-14 atomlar? alamaz ve var olan radyoaktif karbon atomlar? da belli bir h?zla yok olmaya ba?lar. B?ylece yakla??k 5.500 y?l sonra bu atomlar?n yar?s? karbon-12 atomlar?na d?nü?ür. Radyoaktif karbonun karbon-12'ye oran? ?l?ülerek, canl?n?n ne kadar zaman ?nce ?ldü?ü saptanabilmektedir. Ne var ki bu y?ntem, tarihi belli olan Antik M?s?r buluntular?na uyguland???nda, saptanan tarihlerin ?ok kesin olmad??? anla??lm??t?r.

Bir ba?ka tarihlendirme y?ntemi de ?s?yla ???ldamad?r (?s?l ???ldama). Bu y?ntem yaln?zca pi?mi? kile uygulanabilmektedir. Kilde radyoaktif atomlar i?eren elementler vard?r. Kil pi?irilmeden ?nce bunlar ?evrelerine ???k bi?iminde par?ac?klar sa?arlar. Pi?me i?leminin sonunda, atomlar?n sa?t??? bu par?ac?klar kristalle?mi? yap?n?n i?inde hapsolur. Is?yla ???ldama y?nteminde ??mlekten al?nan bir ?rnek, par?alar?n yeniden serbest kalaca?? noktaya kadar ?s?t?l?r. Bu par?ac?klar ???k bi?iminde (???ldayarak) a???a ??kt?klar? i?in fotometre ayg?t?yla ?l?ülür. ??mlek ne kadar ?ok ???k verirse, o kadar eskidir.

Bir a?ac?n ya??n?n, g?vdesindeki y?ll?k büyüme halkalar?na g?re saptanmas?na dendrokronoloji denir. A?a? g?vdesinin kesitinde i? i?e ince ve kal?n halkalar g?rülür. Havalar?n iyi gitti?i y?llarda a?a? daha ?abuk büyüyece?inden halkalar?n kal?nl??? artar. Bu y?ntemle a?ac?n ya?ad??? d?nemdeki iklim ko?ullar? bile anla??labilir. Bir ?am türünün 4.000 y?l ?nceki ve günümüzde ya?amakta olan ?rnekleri bu y?ntemle kar??la?t?r?lm??t?r.

Efes kütüphanesi

Ayr?ca bak?n?z

Arkeoloji kuramlar?

• Süre?sel arkeoloji
• Yorumsal arkeoloji
• Marksist arkeoloji

Arkeolojinin alt dallar?

• Klasik Arkeoloji
• Hristiyan Arkeolojisi
• ?evresel arkeoloji
  • Peyzaj arkeolojisi
  • Zooarkeoloji
  • Arkeobotanik
• Denizcilik arkeolojisi
• Gemicilik arkeolojisi
• Cinsiyet arkeolojisi
• Yerle?im arkeolojisi
• Hesaplamal? Arkeoloji

Arkeolojinin ara?t?rma y?ntemleri

• Hava foto?raf? arkeolojisi
• Sualt? arkeolojisi
• Arkeometri
• Arkeometalurji
• Harris matrix
• Serileme
• Arkeojeofizik

Di?er

• Kurtarma arkeolojisi
• Türkiye'de arkeoloji
• Staffordshire definesi
• Arkeolojide Co?rafi Bilgi Sistemleri

D?? ba?lant?lar

• Orta Anadolu’daki ?talyan Arkeolojik Misyonu22 Aral?k 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi.